Sofokles 

Sofokles, jeden z trzech wielkich tragików starożytnej Grecji, jest postacią, której twórczość na zawsze wpisała się w kanon literatury światowej. Choć do dzisiejszych czasów zachowały się tylko nieliczne dzieła antycznego dramatopisarza, to są one wciąż aktualne, a ich przekaz jest zrozumiały i poruszający nawet dla współczesnego odbiorcy. 

W artykule przedstawiamy na początek zwięzły biogram Sofoklesa. Natomiast jeśli poszukujesz obszerniejszego opisu życia i twórczości greckiego tragika, na pewno zainteresuje Cię obszerna biografia zamieszczona w dalszej części tekstu. 

Biogram Sofoklesa 

Sofokles – dramatopisarz, poeta, polityk, dowódca wojskowy, kapłan.  

Urodził się około 497/496 r. p.n.e. w Kolonos koło Aten, zmarł około 406/405 r. p.n.e. w Atenach.  

Jest powszechnie uznawany za jednego z najważniejszych literatów starożytności. Sofokles napisał ponad 120 tragedii i dramatów satyrowych. Do obecnych czasów zachowało się w całości tylko 7 dramatów: „Antygona”, „Król Edyp”, „Elektra”, „Ajas”, „Trachinki”, „Filoktet”, „Edyp w Kolonos”. Sofokles jest uważany za mistrza w ukazywaniu ludzkiej kondycji, moralnych dylematów i nieuchronności przeznaczenia. 

Największymi innowacjami Sofoklesa w obszarze literatury były: wprowadzenie trzeciego aktora do dramatu greckiego, zwiększenie osób w chórze, rozwinięcie dekoracji scenicznych oraz wprowadzenie monologu do dzieł literackich.  

Sofokles w znacznym stopniu przyczynił się do rozwoju tragedii greckiej jako formy literackiej i teatralnej. Jego tragedie były studiowane i podziwiane przez kolejne pokolenia literatów, filozofów i artystów – są też nadal wystawiane na całym świecie, mając ogromny wpływ na literaturę i teatr współczesny.  

Biografia Sofoklesa 

Poniższa biografia Sofoklesa opisuje kolejne etapy życia wielkiego antycznego tragika oraz omawia jego twórczość literacką i wkład w rozwój tragedii greckiej (szerzej niż biogram). 

Dzieciństwo i edukacja 

Sofokles urodził się około 497/496 p.n.e. w Grecji, w Kolonos (małej miejscowości położonej niedaleko Aten). Był synem Sofilosa, zamożnego obywatela Aten – według niektórych źródeł należał do warstwy arystokratycznej, a według innych jego rodzina zajmowała się kupiectwem. Dzięki zamożności rodziny Sofokles miał zapewnione bardzo dobre warunki do edukacji i rozwoju – dostęp do najlepszych nauczycieli, a także artystycznych kręgów Aten. 

Sofokles odebrał wszechstronne wykształcenie, które obejmowało muzykę, taniec, poezję, retorykę, ale też gimnastykę. Już jako dziecko wyróżniał się talentem artystycznym, co szybko zostało zauważone. Jako 15- czy 16-letni chłopiec zakwalifikował się do chłopięcego chóru, który miał opiewać triumf Greków w bitwie pod Salaminą, a Sofokles otrzymał zaszczytną funkcję kierownika chóru. 

Edukacja na bardzo wysokim poziomie miała ogromny wpływ na późniejszą twórczość greckiego dramatopisarza, kształtując jego umiejętności literackie i teatralne.   

Sukcesy w konkursach dramatycznych  

Sofokles zadebiutował na scenie ateńskiej w 468 p.n.e. (a według najnowszych badań w 470 r. p.n.e.), kiedy to wziął udział w Wielkich Dionizjach – najważniejszym festiwalu teatralnym Aten. Już na początku swojej kariery odniósł wielki sukces, wygrywając konkurs dramatyczny, w którym okazał się być lepszym od samego Ajschylosa (twórcę tragedii greckiej), który był wówczas uznawany za najwybitniejszego dramatopisarza. Jak podejrzewają badacze, w pierwszej napisanej przez Sofoklesa triadzie tragediowej zawarta była sztuka pt. Triptolemus.  

W trakcie swojej kariery Sofokles wielokrotnie brał udział w konkursach dramatycznych, zdobywając pierwsze miejsce aż 24 razy, w tym 13 razy wyprzedzając Ajsychlosa. Nigdy przy tym nie zajął w konkursie miejsca poniżej trzeciej lokaty. 

Dzieła Sofoklesa 

Sofokles napisał na przestrzeni całego swojego życia 123 tragedie oraz dramaty satyrowe (odmiana komedii), które wystawiane były w trakcie festiwali religijnych. W jego dorobku literackim znajdowały się peany, elegie i pisma o chórze. 

Do dzisiejszych czasów zachowały się następujące tragedie Sofoklesa:  

• „Antygona” (442 p.n.e.) – „Antygona” to dramat o konfliktach między obowiązkiem wobec rodziny a prawem państwowym, który porusza kwestię moralności i sprawiedliwości – nazywana jest często tragedią władzy.  
• „Ajas” – najstarsze z zachowanych w całości dzieł Sofoklesa, które nawiązuje do wojny trojańskiej,  
• „Król Edyp” lub „Edyp Królem” – „Król Edyp” jest opowieścią o ludzkim losie i przeznaczeniu, ukazującą tragiczne skutki nieświadomych działań.  
• „Elektra” – „Elektra” natomiast skupia się na zemście i sprawiedliwości, przedstawiając skomplikowane relacje rodzinne.  
• „Filoktet” (409 r. p.n.e.) – druga część trylogii trojańskiej,  
• „Trachinki” lub „Kobiety z Trachis” – opowiadający o śmierci Heraklesa,  
• „Edyp w Kolonos” lub „Edyp w Kolonie” (401 r. p.n.e.) – ostatnie dzieło Sofoklesa, które zostało wydane już po jego śmierci). 

Tragedie Sofoklesa traktowane są najczęściej jako następujące cykle: trojański – „Ajas”, „Filoktet” i „Elektra” oraz tebański – „Król Edyp”, „Edyp w Kolonos” i „Antygona”. Warto jednak zaznaczyć, że cykl tebański pisany był na przestrzeni około 40 lat – ostatnia część, „Antygona”, napisana była dość wcześnie, a środkowa, „Edyp w Kolonos” nie została nawet ukończona przez autora. W cyklu nie jest też uwzględniona chronologia wynikająca z mitologii. W rzeczywistości Sofokles tworzył bowiem poszczególne dramaty jako osobne sztuki przeznaczone na inne festiwale, a skomponowanie ich w cykl to już efekt późniejszej tradycji. 

Poza tymi tragediami do naszych czasów przetrwały też spore fragmenty dramatu satyrowego pt. Tropiciele. Jest to 400 wersów, co szacowane jest na około połowę oryginalnego tekstu. Dodatkowo z dorobku Sofoklesa przetrwało jeszcze ponad 1.100 fragmentów z różnych innych dzieł. 

Wpływ Sofoklesa na teatr grecki i literaturę światową 

Sofokles wprowadził do teatru greckiego wiele innowacji, które miały znaczący wpływ na rozwój tragedii. Jednym z jego najważniejszych wkładów było wprowadzenie do bezpośredniej akcji dramatu trzeciego aktora, co umożliwiło bardziej skomplikowane i dynamiczne interakcje sceniczne. Wcześniej klasyczna trylogia tragediowa bazowała na przeciwstawieniu sobie 2 skrajnie odmiennych bohaterów, natomiast dzięki pojawieniu się trzeciej postaci możliwe było wydobycie bardziej złożonych relacji międzyludzkich. 

Kolejną ważną zmianą było powiększenie liczby członków chóru – z wcześniejszych 12 do 15. W ten sposób większą rolę zaczął odgrywać w sztuce koryfeusz, czyli przewodnik chóru. Sam chór w twórczości Sofoklesa jest znacznie bardziej odseparowany od przebiegu akcji w porównaniu do wcześniejszych dzieł (np. Ajschylosa) – nie uczestniczy już w kolejnych wydarzeniach, a jedynie je komentuje w refleksyjny sposób. 

Choć dla współczesnych może to być zaskakujące, to dopiero Sofokles wprowadził do tragedii formę monologu. Dzięki jego zastosowaniu bohaterzy dramatów Sofoklesa mogli znacznie jaśniej i bardziej bezpośrednio przekazywać swoje myśli i uczucia oraz wyjaśniać, jakimi pobudkami się kierują. Sofokles zastosował monologi np. w przypadku Edypa czy Ajasa. 

Dodatkowo, Sofokles rozwinął dekoracje sceniczne, co zwiększyło wizualną atrakcyjność przedstawień. Ten aspekt docenił nawet Arystoteles, opisując ten zabieg w dziele „Poetyka”.

Dzięki innowacjom Sofoklesa, tragedia grecka mocno ewoluowała, stając się bardziej złożoną i wielowymiarową formą sztuki. 

Tematyka poruszana przez Sofoklesa 

Dzieła Sofoklesa, choć osadzone w kontekście mitologicznym starożytnej Grecji, poruszają tematy uniwersalne, które są aktualne i zrozumiałe dla każdego pokolenia. Jego tragedie zgłębiają istotę ludzkiej natury, moralnych dylematów oraz nieuchronności przeznaczenia. Wielkość twórczości starożytnego tragika polega na tym, że przez pryzmat mitologicznych postaci i wydarzeń ukazuje on uniwersalne prawdy o życiu, cierpieniu, moralności i ludzkim losie. 

• Konflikt jednostki z władzą 

Jednym z głównych tematów w twórczości Sofoklesa jest konflikt między jednostką a władzą. W „Antygonie” centralnym wątkiem jest starcie między młodą kobietą, która pragnie pochować swojego brata zgodnie z boskimi prawami, a królem Kreonem, który zakazuje pochówku ze względów politycznych. Antygona reprezentuje moralny i religijny obowiązek wobec rodziny, podczas gdy Kreon stoi na straży prawa państwowego i porządku społecznego. Sofokles w tej tragedii przygląda się, gdzie leżą granice władzy i lojalności, a także konsekwencje konfliktu między osobistymi przekonaniami a obowiązkiem wobec państwa. 

• Los i przeznaczenie 

Kolejnym istotnym tematem w dziełach Sofoklesa jest los i przeznaczenie. „Król Edyp” to dramat, który w pełni ukazuje nieuchronność przeznaczenia i tragiczną bezsilność człowieka wobec wyroków losu. Edyp, próbując uniknąć przepowiedni, nieświadomie doprowadza do jej spełnienia, co świadczy o tym, że los jest nieodwracalny i nieuchronny. Sofokles poprzez historię Edypa ukazuje, że życie ludzkie jest w dużej mierze determinowane przez siły, które są poza naszą kontrolą, a próby ucieczki od przeznaczenia często i tak prowadzą do jego spełnienia. 

• Tragizm bohaterów 

Tragizm jest kluczowym elementem w twórczości Sofoklesa. Jego bohaterowie często stoją przed nierozwiązywalnymi dylematami moralnymi i muszą podejmować decyzje, które w każdym przypadku prowadzą ich do zguby. W dramacie „Elektra” główna bohaterka zmaga się z żądzą zemsty za zamordowanie jej ojca, co prowadzi do dalszych tragedii w rodzinie. Sofokles pokazuje, że bohaterowie, mimo że są szlachetni i mają dobre intencje, są skazani na cierpienie i nieszczęście z powodu swoich działań i wpisanych w ludzką naturę konfliktów. 

• Moralność i sprawiedliwość 

Tematyka moralności i sprawiedliwości przewija się w wielu dziełach Sofoklesa. W „Antygonie” i „Królu Edypie” Sofokles bada różne aspekty sprawiedliwości: boską, ludzką i moralną. Jego dramaty często stawiają pytania o to, co jest słuszne i sprawiedliwe oraz jakimi wartościami powinniśmy kierować się w życiu. Sofokles pokazuje, że sprawiedliwość jest często subiektywna i zależna od punktu widzenia, co prowadzi do konfliktów i tragicznych w skutkach nieporozumień. 

• Wina i odpowiedzialność 

Wina i odpowiedzialność to kolejne ważne motywy w twórczości Sofoklesa. Bohaterowie jego tragedii często muszą mierzyć się z konsekwencjami swoich działań oraz decyzji, zarówno tych świadomych, jak i nieświadomych. „Król Edyp” jest doskonałym przykładem tego, jak nieświadome błędy mogą prowadzić do katastrofalnych skutków. Edyp, mimo że działał w dobrej wierze, musi ponieść odpowiedzialność za swoje czyny, co ukazuje złożoność ludzkiej natury i moralności. 

• Rola bogów i religii 

Sofokles w swoich dziełach ukazuje rolę bogów i religii w życiu człowieka. W „Antygonie” boskie prawa stoją w konflikcie z prawami ludzkimi, co prowadzi do tragicznych konsekwencji. Sofokles pokazuje, że boskie siły mają ogromny wpływ na ludzkie życie, a ich wola jest nieprzewidywalna i często niezrozumiała dla człowieka. Jego tragedie ukazują złożoność relacji między ludźmi a bogami oraz wpływ religii na moralne i społeczne dylematy. 

Jak widać, tematyka i przekaz dzieł Sofoklesa mają uniwersalny charakter, co sprawia, że jego tragedie są wciąż aktualne i zrozumiałe dla współczesnych odbiorców. Konflikty moralne, nieuchronność losu, tragizm losu bohaterów, pytania o sprawiedliwość i moralność – to wszystko zagadnienia, które do dziś rodzą mnóstwo pytań, na które nie ma jednoznacznych odpowiedzi. 

Działalność publiczna 

Biografia Sofoklesa nie byłaby pełna, gdyby nie omawiała innych obszarów aktywności tego dramatopisarza. Nie ograniczał on bowiem swojej aktywności do tworzenia dramatów, ale aktywnie uczestniczył również w życiu publicznym Aten. Jego zaangażowanie w sprawy państwowe świadczy o wszechstronnych zainteresowaniach i trosce o dobro wspólnoty. 

W trakcie swojego długiego życia Sofokles pełnił wiele ważnych funkcji publicznych w administracji Aten. Dwa razy został wybrany na stratega (dowódcę wojskowego), był też jednym ze skarbników Związku Delijskiego (to stanowisko objąć mogli tylko bardzo bogaci Ateńczycy, co dowodzi zamożności Sofoklesa).  

Poza tym warto odnotować, że Sofoklos jako strateg brał udział w 440 r. p.n.e. w operacji tłumienia buntu na Samos (wraz z Peryklesem). Został też mianowany w 413 r. p.n.e. na jednego z komisarzy, którzy mieli za zadanie wyjaśnić przyczyny porażki wojskowej podczas wyprawy sycylijskiej, kiedy to Ateny próbowały podbić Sycylię. 

Natomiast kapłanem Sofokles został w 420 p.n.e., kiedy to w Atenach zaczął obowiązywać kult Asklepiosa. Słynny tragik został kapłanem tego boga, a w jego domu tymczasowo stanął ołtarz poświęcony Asklepiosowi.  

Ostatnie lata życia 

W ostatnich latach życia Sofokles nadal tworzył. Jego późniejsze dzieła, takie jak „Edyp w Kolonos”, niezmiennie odzwierciedlają głębokie zainteresowanie ludzkimi problemami i filozoficznymi zagadnieniami. 

Sofokles zmarł około 406/405 p.n.e. w Atenach, dożywając około 90 lat. Niedługo po jego śmierci zakończyła się wojna peloponeska (404 r. p.n.e.), której skutkiem był upadek Aten. 

W celu uczczenia zmarłego tragika jego sztuki odgrywane były podczas świąt ku czci Dionizosa, Lenajów. Pośmiertnie wystawiono też ostatni dramat Sofoklesa, „Edyp w Kolonos” (dokończony przez jego wnuka, Sofoklesa Młodszego).  

Twórczość Sofoklesa pozostaje żywa i nadal inspiruje wielu artystów, stanowiąc nieodłączny element dziedzictwa kulturowego ludzkości. 

Ciekawostki 

Sofokles miał 2 synów. Matką pierwszego, Jofona, była żona Sofoklesa, obywatelka Aten, Nikostrata. Drugi potomek Sofoklesa pochodził z nieprawego łoża (matką była Theoris z Sykion) i miał na imię Ariston, a z kolei jego syn nazwany został Sofoklesem (zwany był Sofoklesem Młodszym). Syn Sofoklesa Jofon oraz jego wnuk Sofokles Młodszy poszli w ślady wielkiego przodka i również zostali dramatopisarzami, choć nie odnosili już takich sukcesów jak on. 

Okoliczności śmierci Sofoklesa nie są dokładnie znane. Zachowały się jednak przekazy twierdzące, że zgon nastąpił wskutek udławienia się winogronem. Do takich informacji należy jednak podchodzić dość ostrożnie – biografia niejednego słynnego człowieka była wzbogacana o niepotwierdzone anegdoty, a historiografia starożytna szczególnie upodobała sobie takie smaczki. 

Ciekawą i maksymalnie skondesowaną interpretację dzieł Sofoklesa przedstawił wybitny filolog polski, Tadeusz Zieliński. Poszczególne dramaty ateńskiego tragikopisarza określił on następująco: 

• „Antygona” – tragedia władzy,  
• „Król Edyp” – tragedia przeznaczenia, 
• „Edyp w Kolonos” – tragedia łaski, 
• „Ajas” – tragedia czci, 
• „Filoktet” – tragedia prawdy,  
• „Elektra” – tragedia zemsty, 
• „Trachinki” – tragedia wierności. 

Znając tę interpretację, łatwo zapamiętać, jakie główne problemy moralne były osią dzieł Sofoklesa. 

Na przestrzeni wieków Sofokles inspirował swoją twórczością wielu artystów z różnych państw. Szczególnie inspirujące były losy bohaterów cyklu tybeńskiego: 

• Historię Edypa przedstawiali kolejno m.in.: Seneka, liczni niemieccy twórcy średniowiecza, Pierre Corneille (XVII w.) czy Voltaire (XVIII w.). W XX w. motyw ten był bardzo popularny, z tematem zmierzył się np. Jean Cocteau, Hugo von Hofmann, Tomasz Mann czy Wacław Grubiński. 
• Swoją wersję Antygony napisał Eurypides, u którego historia ma, co ciekawe, prawdziwie hollywoodzki happy end. W czasach nowożytnych swoje interpretacje Antygony przedstawili m.in. Jean Baptiste Racine (XVII w.), Vittorio Alfieri (XVIII w.), a w XX w. Jean Cocteau i Jean Anouilh. Z kolei współczesną wersję tego dzieła napisał Janusz Głowacki, który dla amerykańskiego teatru Arena Stage stworzył sztukę teatralną „Antygona w Nowym Jorku” (doczekała się ona wielu realizacji w Polsce i za granicą, wystawiona została także przez Teatr Telewizji i Teatr Polskiego Radia).