Prawa pacjenta

Prawa pacjenta w Polsce – najważniejsze zagadnienia w odniesieniu do ustawy

Niejeden z nas spędził na szpitalnym oddziale przynajmniej kilka dni – z powodu wypadku, pogorszenia stanu zdrowia czy dawno planowanej operacji. Powodów może być naprawdę mnóstwo. Szpital nie jest miejscem, z którym (nie licząc pracowników ochrony zdrowia) mamy styczność na co dzień. W związku z tym wizja pobytu w klinice często budzi pewien niepokój, towarzyszy nam szereg obaw. Proces leczenia nie może opierać się jedynie na beznamiętnym wykorzystywaniu wiedzy medycznej, ponieważ najważniejszy jest w nim sam pacjent – jego poczucie bezpieczeństwa i zadowolenie z ogólnej opieki. Poszanowanie każdego prawa pacjenta przez osoby, które troszczą się o niego w szpitalu, to absolutna konieczność.

Oczywiście prawa pacjenta dotyczą także chorych korzystających z usług przychodni i innych placówek medycznych, nie tylko szpitali!

Regulacje prawne – jak to wygląda?

Prawa pacjenta w Polsce systematyzuje przede wszystkim Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, która weszła w życie 21.05.2009 roku. Zastosowano przejrzyste uporządkowanie – zebrane prawa pacjenta podzielono na jedenaście głównych kategorii, z których każdą szczegółowo opisano. Istnienie tego rodzaju aktu prawnego stwarza możliwość zapoznania się z szeregiem uprawnień, jakie przysługują pacjentom podczas leczenia. Na kilkudziesięciu stronach ustawy przedstawiono m.in. konkretne zasady, których muszą przestrzegać pracownicy ochrony zdrowia oraz przywileje, jakie przysługują chorym. W części dotyczącej Rzecznika Praw Pacjenta omówiono kompetencje osoby zajmującej to stanowisko. Dla pacjenta ustawa pełni przede wszystkim funkcję informacyjną – wskazuje, co (i w jakiej sytuacji) należy się choremu, czego może się on domagać, na co nie pozwalać, w czym pomoże mu Rzecznik Praw Pacjenta itp. Dokument ten gromadzi prawa pacjenta i stanowi faktyczną podstawę do ich egzekwowania.

Respektowanie praw pacjenta wymienionych we wspomnianej ustawie to powinność „organów władzy publicznej właściwych w zakresie ochrony zdrowia, Narodowego Funduszu Zdrowia, podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych, osób wykonujących zawód medyczny oraz innych osób uczestniczących w udzielaniu świadczeń zdrowotnych”.

Istotne kwestie porusza także Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty.

Jakie są prawa pacjenta w Polsce?

1. Prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych– pierwsze i zasadnicze prawo scharakteryzowane w ustawie. Zgodnie z zapisem w dokumencie, pacjentowi przysługuje dostęp do „świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej”. Oznacza to, że każdy chory może liczyć na wdrożenie przez zespół właściwych działań, które w konsekwencji powinny spowodować polepszenie jego stanu zdrowia. Decydując się na konkretne czynności, medycy opierają się na rzetelnych informacjach z literatury fachowej. Dodatkowo – w razie jakichkolwiek wątpliwości – chory ma prawo domagać się, aby lekarz udzielający mu świadczeń skonsultował się z innym lekarzem (np. w celu upewnienia się, czy postawił dobrą diagnozę), to samo tyczy się pielęgniarki/położnej. Mogą oni jednak odmówić pacjentowi, jeśli uznają prośbę za bezpodstawną. Co ważne, w przypadku zagrożenia życia lub zdrowia pacjenta niedopuszczalna jest zwłoka w udzieleniu pomocy. Postępowanie zespołu medycznego musi być także zgodne z etyką zawodową, co przełoży się na wysoką jakość leczenia pacjentów.

2. Prawo pacjenta do informacji– zapis, który reguluje kwestie dostępu pacjenta do informacji odnoszących się przede wszystkim do jego stanu zdrowia. Pacjent ma prawo uzyskać wiedzę m.in. o „rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania lub zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu”. Wszystkie wiadomości muszą być przekazywane w sposób zrozumiały dla chorego. Informacje powierzane przez pracownika ochrony zdrowia dotyczą „udzielanych przez tę osobę świadczeń zdrowotnych”–pracownik wypowiada się stosownie do własnych kompetencji i adekwatnie do prowadzonych działań. Uwaga! Pełne prawo do informacji dotyczy pacjentów, którzy ukończyli 16 rok życia(oraz przedstawicieli ustawowych chorych). Młodsi pacjenci powinni uzyskać jedynie konieczne informacje, przekazane w sposób dostosowany do ich wieku. Pacjent może powiadomić medyka, że nie życzy sobie otrzymywania wyżej wymienionych informacji (bez podania przyczyny) – pracownik ochrony zdrowia musi to uszanować. Istnieją również sytuacje, w których to lekarz decyduje się ograniczyć przekazywane pacjentowi informacje, mając na uwadze dobro chorego (np. wtedy, gdy wiadomość o niekorzystnym rokowaniu w chorobie nowotworowej mogłaby spowodować załamanie się pacjenta i rezygnację z leczenia). W takich przypadkach pacjent ma jednak prawo zażądać uzyskania dostępu do wszystkich informacji o swoim stanie zdrowia. Jeśli lekarz postanowi odstąpić od leczenia danego pacjenta (z uzasadnionych przyczyn), musi o tym postanowieniu poinformować z wyprzedzeniem, ma także obowiązek zaproponować zastępstwo (np. wskazać innego lekarza lub placówkę).Pacjent ma prawo dowiedzieć się, jakie świadczenia zdrowotne realizowane są w danym ośrodku (włączając w to programy profilaktyczne).Prawa pacjenta powinny być dostępne na piśmie w placówkach medycznych (np. wywieszone w gablocie).

3. Prawo pacjenta do zgłaszania działań niepożądanych produktów leczniczych. Wszelkie działania niepożądane (efekty uboczne) związane z przyjmowaniem leku mogą zostać zgłoszone „osobom wykonującym zawód medyczny, Prezesowi Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych lub podmiotowi odpowiedzialnemu za wprowadzenie produktu leczniczego do obrotu”.
4. Prawo pacjenta do tajemnicy informacji z nim związanych–odnosi się ono do zagadnienia tajemnicy lekarskiej (rozszerzonej także na innych pracowników ochrony zdrowia). Według zapisu w ustawie „pacjent ma prawo do zachowania w tajemnicy (…) informacji z nim związanych”. Niezwykle istotny jest fakt, że zobligowane do przestrzegania tego prawa są osoby, które w posiadanie określonych wiadomości o pacjencie weszły właśnie „w związku z wykonywaniem zawodu medycznego” – chodzi np. o lekarza, który podczas przeprowadzania wywiadu (czyli w trakcie działań związanych z procesem leczniczym) dowiedział się, że pacjent jest zakażony wirusem HCV – nie odbyło się to podczas prywatnej rozmowy! Oczywiście istnieją odstępstwa od powyższego zapisu, np. gdy: pacjent świadomie zezwoli pielęgniarce na przekazanie komuś informacji o jego stanie zdrowia / sąd zwolni lekarza z tajemnicy podczas procesu karnego / nieujawnienie pewnych wiadomości zagrażałoby życiu pacjenta itd. Uwaga! Obowiązek zachowania tajemnicy istnieje również po śmierci pacjenta (chyba, że osoba bliska zezwoliła na ujawnienie informacji, a inny bliski – lub sam pacjent za życia – nie wyrazili sprzeciwu). Wszelkie spory w tym zakresie rozstrzyga sąd.

5. Prawo pacjenta do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych. Zapis, który omawia zarówno możliwość udzielenia zgody, jak i zgłoszenia sprzeciwu. Według ustawy „pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub odmowy takiej zgody”. Przed podjęciem decyzji chory powinien uzyskać wszelkie niezbędne informacje na temat stanu swojego zdrowia (zgodnie z prawem pacjenta do informacji). Przedstawienie sytuacji pacjenta w świetle planowanych zabiegów czy badań ma na celu ułatwienie mu dokonania świadomego wyboru. Chory ma prawo dowiedzieć się, jakie są prawdopodobne korzyści czy ewentualne skutki uboczne danej procedury. Osoba, która ukończyła 16 lat, także może wyrazić zgodę/sprzeciw na udzielenie jakiegoś świadczenia. Jeżeli przedstawiciel ustawowy takiego małoletniego zgodzi się na zabieg czy badanie, a on sam sprzeciwi się temu – spór rozstrzyga sąd opiekuńczy. Pamiętajmy, że zgoda lub sprzeciw nie zawsze muszą być wyrażone słowami. Dopuszczalne jest również zachowanie określone jako „niebudzące wątpliwości” – czyli takie, które od razu pokazuje nam, jakie stanowisko reprezentuje dana osoba. Jeśli chodzi o procedury, które obarczone są podwyższonym ryzykiem (np. operacja, badanie endoskopowe),wymaga się zgody lub sprzeciwu w formie pisemnej. Takie poświadczenie dołączane jest później do dokumentacji medycznej chorego. Niektóre sytuacje wymagają natychmiastowego działania, gdyż poważnie zagrożone jest życie lub zdrowie pacjenta. W takich przypadkach wykonanie niezbędnych czynności może odbyć się nawet pomimo nieuzyskania zgody (z różnych powodów). Lekarz decydujący o podjęciu odpowiednich kroków powinien jednak skonsultować się z innym lekarzem.

6. Prawo pacjenta do poszanowania intymności i godności. Jeden z najistotniejszych zapisów, jeśli chodzi o kwestie związane z etyką pracy w placówce medycznej. Respektowanie tego prawa pacjenta wiąże się bezpośrednio z wyrażaniem mu szacunku i okazaniem uznania dla jego wartości. Przytaczając fragment ustawy, „pacjent ma prawo do poszanowania intymności i godności, w szczególności w czasie udzielania mu świadczeń zdrowotnych”. Czyli np. nie wolno narażać chorego na obnażanie intymnych części ciała podczas badania, jeśli nie jest to absolutnie konieczne. W razie potrzeby można użyć osłaniających parawanów. Pacjent ma również prawo do umierania w spokoju i godności oraz do leczenia bólu. Przed podjęciem takiego leczenia konieczne jest ustalenie poziomu bólu. Na oddziałach szpitalnych często stosuje się skalę wizualną (zawierającą numery od 0 do 10 i przyporządkowane im uproszczone rysunki twarzy wyrażające różne emocje) – pacjent sam ocenia, jak bardzo dokucza mu ból. Systematyczne monitorowanie przebiegu leczenia pozwala zrewidować skuteczność zastosowanych metod. Chory może poprosić osobę bliską, aby towarzyszyła mu podczas badania czy zabiegu. Pracownik ochrony zdrowia (udzielający danego świadczenia) ma jednak prawo zaprotestować i nie zgodzić się na to, np. ze względu na zagrożenie epidemiczne. Uwaga! W wykonywaniu jakiejkolwiek procedury biorą udział jedynie osoby niezbędne do właściwego jej przeprowadzenia, natomiast „uczestnictwo, a także obecność innych osób wymaga zgody pacjenta (…) i osoby wykonującej zawód medyczny, udzielającej świadczenia zdrowotnego”. Wszyscy obecni zobligowani są do zachowania tajemnicy.

7. Prawo pacjenta do dokumentacji medycznej–ten przepis został w ustawie scharakteryzowany bardzo obszernie. Szczegółowo opisane są w nim procedury udostępniania, przetwarzania, przechowywania i ochrony dokumentacji. Zgodnie z treścią ustawy „pacjent ma prawo do dostępu do dokumentacji medycznej dotyczącej jego stanu zdrowia oraz udzielonych mu świadczeń zdrowotnych”, co z kolei stanowi podstawę kolejnych przepisów w tym rozdziale. Dokumentacja powinna być prowadzona rzetelnie i przechowywana w odpowiednich warunkach. Wszyscy pracownicy mający z nią styczność zobowiązani są do zachowania tajemnicy (również po śmierci pacjenta).Minimum informacji w dokumentacji medycznej to: dane pacjenta (w tym imię, nazwisko, PESEL, płeć, adres itp.), pełne oznaczenie podmiotu (np. szpital + oddział), odpowiedni opis (stanu zdrowia pacjenta / udzielonych świadczeń), data sporządzenia. Przewidziany w przepisach dostęp do dokumentów ma pacjent, jego przedstawiciel ustawowy i osoba upoważniona. Po śmierci pacjenta zapoznać się z aktami może osoba upoważniona przez niego za życia, przedstawiciel ustawowy i osoba bliska, przy czym ewentualne spory rozstrzyga sąd. W razie potrzeby dokumentacja bywa także użyczana np. Rzecznikowi Praw Pacjenta, sądom i innym instytucjom. Istnieje kilka form udostępniania dokumentacji medycznej: wgląd do oryginału (na miejscu, z możliwością zrobienia notatek lub fotografii), wykonanie wyciągu/odpisu/kopii/wydruku/skanu, wypożyczenie oryginału (w szczególnych przypadkach), wysłanie drogą elektroniczną lub przekazanie na nośniku danych.Uwaga! W związku ze zmianami, które weszły w życie w 2019 roku – pierwsze przekazanie pacjentowi kopii żądanej części dokumentacji jest darmowe. Za udostępnienie kolejnych kopii tego samego fragmentu dokumentów placówka może pobierać opłaty (w wysokości zgodnej z ustawą). Cennik odnosi się do sporządzenia wyciągu, odpisu, kopii, wydruku oraz udostępnienia dokumentacji na informatycznym nośniku danych.

   Podstawowy okres(są wyjątki!) przechowywania dokumentacji medycznej to 20 lat, „licząc od końca roku kalendarzowego, w którym dokonano ostatniego wpisu”. Po tym czasie wszelkie akta zostają zniszczone, ewentualnie – przekazane pacjentowi, jeśli wyrazi taką wolę.

8. Prawo pacjenta do zgłoszenia sprzeciwu wobec opinii lub orzeczenia lekarza– warto skorzystać z tej drogi, jeśli pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy nie zgadzają się z oceną lekarza wydaną w formie opinii lub orzeczenia. Otrzymany dokument musi jednak mieć „wpływ na prawa lub obowiązki pacjenta wynikające z przepisów prawa”. Te kryteria spełnia np. orzeczenie o występowaniu przeciwwskazań do realizacji jakiejś procedury medycznej itp. Przy składaniu sprzeciwu należy pamiętać o kilku ważnych kwestiach. Przede wszystkim – dostosowanie się do wymaganego terminu, czyli maksymalnie 30 dni od daty wydania opinii/orzeczenia. Konieczne jest także dodanie uzasadnienia(z jakiego powodu wnosimy sprzeciw? / z czym konkretnie się nie zgadzamy i dlaczego?). Bezwzględnie trzeba wskazać stosowny przepis, z którego wynikają wspomniane wcześniej „prawa lub obowiązki”. Warto także załączyć kopię właściwego dokumentu (opinii/orzeczenia). Całość wysyłamy do Rzecznika Praw Pacjenta (np. poprzez platformę ePUAP), za którego pośrednictwem sprzeciw trafi do Komisji Lekarskiej (złożonej z trzech lekarzy). Komisja rozpatrzy poprawnie przygotowany wniosek w ciągu 30 dni. Sprzeciw, który nie będzie zawierał wymaganych treści (np. uzasadnienia) zostanie zwrócony. Decyzja komisji jest ostateczna! Nie od wszystkich opinii/orzeczeń można odwołać się w wyżej przedstawiony sposób, takim wyjątkiem jest np. dokument wydany przez lekarza orzecznika ZUS.[Uwaga! Prawa pacjenta oznaczone numerami od 9. do 11. odnoszą się do osób, które przebywają „w podmiocie leczniczym wykonującym działalność (…) w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne” – chodzi np. o pacjentów szpitala].

9. Prawo pacjenta do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego–zapis ten traktuje m.in. o możliwościach podtrzymywania relacji z bliskimi podczas pobytu w placówce. Zgodnie z ustawą pacjent „ma prawo do kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego z innymi osobami”. Pracownicy ochrony zdrowia nie powinni takich kontaktów utrudniać bez uzasadnionej przyczyny. Czasem jednak odwiedziny na oddziale mogą zostać ograniczone, np. ze względu na zagrożenie epidemiczne związane z chorobami sezonowymi (grypa) – takie działania zawsze mają na celu dobro pacjentów przebywających w budynku. Kolejna część tego rozdziału opisuje prawo pacjenta do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej, czyli takiej, która „nie polega na udzielaniu świadczeń zdrowotnych”. Chodzi tutaj o czynności uzupełniające działania personelu, niezbędna pielęgnacja jest oczywiście w szpitalu zapewniona. Osoba wskazana przez pacjenta (np. przyjaciel, ktoś z rodziny, pielęgniarka zatrudniona w tym celu na podstawie umowy cywilno-prawnej) może pomóc w umyciu głowy, karmieniu czy zmianie pozycji itp. Ewentualne koszty wynikające z utrzymywania kontaktu z bliskimi oraz skorzystania z dodatkowej opieki pielęgnacyjnej ponosi pacjent.

10. Prawo pacjenta do opieki duszpasterskiej. W przypadku przedstawionym w ustawie, czyli „pogorszenia się stanu zdrowia lub zagrożenia życia”, pacjent ma prawo do kontaktu z osobą duchowną, adekwatnie do swojego wyznania. Organizacja spotkania (bądź umożliwienie innej formy kontaktu) leży po stronie ośrodka leczniczego. Koszty opieki duszpasterskiej pokrywa placówka, o ile nie istnieją akty prawne mówiące inaczej, niż cytowany dokument.
11. Prawo pacjenta do przechowywania rzeczy wartościowych w depozycie. Chorzy mogą oddać cenne przedmioty do specjalnego depozytu, gdzie zostaną one właściwie zabezpieczone i przechowane na czasach pobytu w placówce. Lista rzeczy wartościowych, które taki magazyn przyjmuje, powinna zostać wcześniej udostępniona choremu. Warto przekazać do depozytu posiadaną gotówkę czy urządzenia elektroniczne, aby nie martwić się o swoją własność np. w okresie okołooperacyjnym. Wszelkie koszty ponosi dany ośrodek (z adnotacją jak wyżej).

Prawa rodziny pacjenta w szpitalu

Pomoc i wsparcie psychiczne udzielane przez bliskich stanowią ogromną wartość dla pacjenta. Dobre relacje ułatwiają choremu przetrwanie – czasem skomplikowanego – procesu leczenia. Rodzina pacjenta podczas choroby czy po wypadku przeżywa kolosalny stres. Osoby bliskie bywają pośrednikami między pacjentem przebywającym na oddziale a personelem czy światem zewnętrznym. W związku z tym prawa rodziny pacjenta w szpitalu i ich respektowanie absolutnie nie mogą być pomijane przez pracowników ochrony zdrowia.

Rodzina ma prawo troszczyć się o chorego podczas jego pobytu w placówce leczniczej. Wlicza się w to również zapewnienie dodatkowej opieki pielęgnacyjnej, opisanej we wcześniejszej części artykułu. Bezpodstawne ograniczenie takiej możliwości jest niedopuszczalne. Jeśli chodzi o dostęp do bieżących informacji na temat stanu zdrowia pacjenta – wszelkie wiadomości mogą być przekazywane członkom rodziny jedynie po wyrażeniu zgody przez pacjenta (dzielenie się poufnymi informacjami bez pozwolenia chorego jest równoznaczne ze złamaniem zasady zachowania tajemnicy). Przedstawiciele ustawowi pacjentów małoletnich (rodzice) sprawują pieczę nad swoim dzieckiem i mają prawo do podejmowania decyzji dotyczących ich leczenia.

Pracownicy ochrony zdrowia powinni traktować bliskich pacjenta z należytym szacunkiem, zrozumieniem i empatią.

Jak egzekwować swoje prawa?

Prawa pacjenta w Polsce –w teorii – prezentują się doskonale. Szczegółowe przedstawienie problemu, trafne sformułowania, niezwykle celne fragmenty. Czasem jednak zapisy w dokumentach nie wystarczą. Co zrobić, gdy prawa pacjenta nie są respektowane przez pracowników ochrony zdrowia lub zobowiązane do tego organy i instytucje? Dostępnych jest kilka różnych dróg działania, w zależności od rodzaju posiadanych zastrzeżeń i wątpliwości.

W naszym kraju funkcjonuje organ administracyjny zwany Rzecznikiem Praw Pacjenta. Osoba sprawująca ten urząd dba przede wszystkim o to, aby prawa pacjenta w Polsce były przestrzegane i szanowane. Niezbędne czynności realizowane są z pomocą Biura Rzecznika Praw Pacjenta. W przypadku poczucia, że któreś z praw zostało złamane, warto skorzystać z możliwości kontaktu z Biurem. Telefoniczna Informacja Pacjenta (tel. 800 190 590) to infolinia wspólna dla NFZ i Biura Rzecznika Praw Pacjenta. Dzwoniąc pod podany numer uzyskamy obszerne i rzetelne informacje dotyczące m.in. postępowania w przypadku naruszenia praw pacjenta.

Do Biura Rzecznika Praw Pacjenta można także udać się osobiście, w celu otrzymania porady czy zalecenia odnośnie interesującej nas sprawy. Na taką wizytę najlepiej umówić się wcześniej (np. mailowo), jednakże każda przybyła osoba zostanie przyjęta. Pracownicy Biura odpowiedzą na nasze pytania i udzielą wskazówek, np. o konieczności złożenia odpowiedniej skargi czy wniosku.

Rozwiązywaniem spraw związanych z nieprawidłowym funkcjonowaniem placówki medycznej świadczącej usługi w ramach umowy z NFZ zajmują się wojewódzkie oddziały Funduszu. Chodzi np. o odmówienie możliwości zapisania się na wizytę lekarską lub przymus wniesienia opłaty za świadczenie, które powinno być darmowe. W takiej sytuacji należy złożyć odpowiednią skargę (np. drogą pocztową, faksem lub osobiście).

Dokument musi zawierać niezbędne informacje, czyli: dane osoby skarżącej, dane świadczeniodawcy (oskarżonego), dokładny opis wydarzenia, a jeśli piszemy skargę w czyimś imieniu -stosowne upoważnienie. Po złożeniu skargi należy oczekiwać na informację zwrotną z wojewódzkiego oddziału Funduszu.

Jeśli mamy zastrzeżenia dotyczące samego procesu leczenia (np. doboru niewłaściwej metody) możemy skierować skargę do dyrektora szpitala czy osoby zarządzającej placówką medyczną, która udzieliła nam świadczeń w tym zakresie.

Skargę na niewłaściwe zachowanie lekarza powinno się wystosować do rzecznika odpowiedzialności zawodowej przy okręgowej izbie lekarskiej.

Znajomość własnych praw i przywilejów to dla pacjenta jeden z fundamentów potrzebnych do osiągnięcia pełnej satysfakcji z leczenia. Osoba, która jest świadoma, czego właściwie może oczekiwać i wymagać od pracowników ochrony zdrowia, przychodzi do szpitala z większą pewnością siebie i lepiej odnajduje się w całym procesie – a ten przecież nierzadko wiąże się z poważnym stresem. Poświęcenie kilku chwil na zapoznanie się z kluczowymi informacjami na pewno wyjdzie na zdrowie pacjentom i ich bliskim.

Wszystkie przedstawione w powyższym artykule prawa pacjenta zostały dokładnie opisane w ustawach oraz na rządowych stronach internetowych (w tym na stronie NFZ).