Niepełnosprawność intelektualna

Wiedza na temat niepełnosprawności intelektualnej jest bardzo ważna, gdyż problem ten może dotyczyć naprawdę wielu osób w naszym otoczeniu. Jak można podzielić ten rodzaj niepełnosprawności i jak pomóc osobom niepełnosprawnym intelektualnie?

Co to jest niepełnosprawność intelektualna? Definicja zjawiska

Niepełnosprawność intelektualna (inna, dawna i obecnie rzadko używana nazwa to upośledzenie umysłowe) to obniżona zdolność do adaptacji do ciągle zmieniających się warunków życia codziennego. Jest to zjawisko stosunkowo powszechne w naszej populacji. Nawet 2-3 % populacji może być dotkniętych trudnym problemem, jakim jest niepełnosprawność intelektualna. Definicja zjawiska niepełnosprawności zmieniała się na przestrzeni lat, jednak nadal nie jest to jednak odrębna jednostka chorobowa. Niepełnosprawność intelektualna wynika z pewnych czynników środowiskowych, biologicznych i genetycznych.

Potwierdzenie diagnozy niepełnosprawności intelektualnej wiąże się z koniecznością spełnienia pewnych kryteriów. Pierwszym z nich jest potwierdzenie niższego niż przeciętnie funkcjonowanie intelektualnego (iloraz inteligencji musi być zbliżony lub  niższy, niż 70 – w celu określenia ilorazu inteligencji konieczne jest wykonanie testów). Następnie należy stwierdzić zaburzenie zdolności do przystosowania na przynajmniej dwóch płaszczyznach. Bierze się pod uwagę: porozumiewanie się, prowadzenie gospodarstwa domowego, zaradność osobista, umiejętności interpersonalne oraz stanowienie o sobie, możliwość do pracy i nauki, a także dbanie o swoje zdrowie i bezpieczeństwo. Deficyt przystosowania w co najmniej 2 płaszczyznach to drugie kryterium. Trzecie kryterium dotyczy wieku –  aby można było mówić o niepełnosprawności intelektualnej powyżej opisane deficyty muszą wystąpić przed 18 rokiem życia.

Niepełnosprawność intelektualna – przyczyny

Czynniki, które mogą przyczynić się do powstania niepełnosprawności intelektualnej są różnorodne i nadal nie do końca poznane. Na etapie płodowym główną rolę odgrywają czynniki genetyczne. Upośledzenie umysłowe może towarzyszyć pewnym zespołom genetyczny, do których należy np. zespół Downa, zespół Pradera-Williego, zespół Angelmana, a także zespół Turnera, zespół Klinefeltera oraz zespół Retta. Z tym rodzajem niepełnosprawności mogą być również związane pewne zaburzenia metabolizmu, nazywane zespołami metabolicznymi – np. fenyloketonuria (zaburzenia polegające na gromadzeniu się w organizmie aminokwasu fenyloalaniny) oraz choroba syropu klonowego, czyli zaburzenie przemiany dotyczące aminokwasów. Najwięcej genów, które mogą odpowiadać za niepełnosprawność intelektualną zlokalizowano na chromosomie X.

Inne czynniki, które zwiększają ryzyko niepełnosprawności intelektualnej to: zakażenia podczas ciąży, nieprawidłowa budowa łożyska, niedobory witaminowe u matki, przyjmowanie przez matkę niektórych leków, narkotyków, czy spożywanie alkoholu.

Kolejne przyczyny, które mogą determinować późniejsze zaburzenia rozwoju umysłowego, to tak zwane czynniki okołoporodowe. Należy do nich przede wszystkim:

• niedotlenienie okołoporodowe;
• niska masa urodzeniowa dziecka;
• wcześniactwo;
• krwawienia wewnątrzczaszkowe (spowodowane na przykład urazami w trakcie porodu);
• hipoglikemia (obniżenie poziomu glukozy we krwi), podwyższony poziom bilirubiny (hiperbilirubinemia).

W późniejszym czasie (po porodzie) również mogą pojawić się pewne sytuacje, które mogą predysponować do niepełnosprawności intelektualnej. Jest to np. infekcja ośrodkowego układu nerwowego, uraz czaszkowo-mózgowy, zatrucia metalami ciężkimi (rtęć, ołów), zatrucie tlenkiem węgla. Upośledzenie umysłowe może wynikać również z niedoborów żywieniowych i witaminowych.

Co ciekawe, nawet w połowie przypadków nie udaje się zidentyfikować przyczyny, która odpowiada u danego pacjenta za niepełnosprawność intelektualną. Taką niepełnosprawność nazywamy niepełnosprawnością intelektualną niespecyficzną.

Niepełnosprawność intelektualna – stopnie niepełnosprawności

Niepełnosprawność intelektualną (dawniej: upośledzenie umysłowe) dzieli się na cztery podstawowe stopnie. Podział ten wynika z obliczanego indywidualnie ilorazu inteligencji. Każdy stopień niepełnosprawności intelektualnej charakteryzuje się inną punktacją w skali Wechslera (jest to tak zwany test na inteligencję). Wyróżniamy następujące stopnie niepełnosprawności intelektualnej:

1. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim – charakteryzuje się ilorazem inteligencji w zakresie od 50 do 69. Jest to najlżejszy stopień niepełnosprawności umysłowej. Osoby z tym stopniem upośledzenia cechują się rozwojem umysłowym na poziomie 12-letniego dziecka. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim w większości przypadków (95%) dotyczy osób o najniższym statusie społecznym w danej populacji, co oznacza, że w jej etiologii dużą rolę odgrywają czynniki środowiskowe (np. niedożywienie). Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim mogą być osobami zdolnymi do pracy, a co więcej – ich zdolności do porozumiewania się zaspokajają ich potrzeby. Takie osoby kontrolują swoje potrzeby fizjologiczne i są w stanie np. same jeść i dbać o swoją higienę. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim cechuje się również trudnością z wypowiadaniem myśli oraz formułowaniem wypowiedzi. Ruchy niepełnosprawnego w stopniu lekkim mogą być nieprecyzyjne i słabo skoordynowane.
2. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym – cechuje się ilorazem inteligencji od 35 do 49. Rozwój umysłowy osób z tym stopniem niepełnosprawności intelektualnej plasuje się na poziomie 8-letniego dziecka. W tym przypadku porozumiewanie się i słabszy rozwój mowy może ograniczać relacje interpersonalne. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym charakteryzuje się konieczności nadzorowania większości czynności, jednak po pewnym czasie możliwe jest nauczenie się prostych i praktycznych zadań. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym wiąże się również z dominacją uwagi mimowolnej, trudnością z uwagą dowolną i koncentracją na wybranym przedmiocie, a także ograniczonym zakresem pamięci (niepełnosprawny jest zdolny do zapamiętania prostych wierszy i piosenek).
3. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym – w tym przypadku iloraz inteligencji mieści w w zakresie od 20 do 34. Osoby z tym stopniem niepełnosprawności cechują się rozwojem umysłowym 5-letniego dziecka. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym wiąże się dość często z obecnością somatycznych schorzeń współistniejący (dotyczą one wzroku, słuchu, układu ruchu). Czasami obecne są porażenia kończyn i istotne zaburzenia zdolności motorycznych.  Ponadto, ten stopień charakteryzuje się zdolnością do pamięciowego opanowania zaledwie kilku liczb oraz tworzeniem krótkich 4-5-wyrazowych zdań. Niepełnosprawni w stopniu znacznym samodzielnie zaspokajają swoje potrzeby fizjologiczne oraz potrafią same poruszać się po najbliższej dla nich okolicy. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym charakteryzuje się również definiowaniem pojęć poprzez ich użytek i znacznie opóźnionym opanowaniem zdolności do chodzenia i siedzenia.
4. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim – ten stopień niepełnosprawności intelektualnej charakteryzuje się ilorazem inteligencji nie wyższym niż 20. Osoby dotknięte niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim nie przekraczają w swoim rozwoju umysłowym poziomu, na jakim znajduje się 3-letnie dziecko. Część niepełnosprawnych tego stopnia w ogóle nie mówi lub wypowiada tylko pojedyncze słowa. Ten stopień niepełnosprawności intelektualnej charakteryzuje się znacznym ograniczeniem dotyczącym również rozumienia słów. Osoby te wymagają zazwyczaj ciągłej opieki i nie są w stanie same realizować swoich potrzeb fizjologicznych. niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim bardzo często wiąże się z całkowitą niezdolnością do poruszania oraz poważnymi wadami słuchu i wzroku. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim to również skrajnie zaburzona koncentracja –  może objawiać się nawet trudnością ze skupienie wzroku na danym przedmiocie. Osoby z tym stopniem niepełnosprawności intelektualnej są zdolne do wyrażania prostych emocji.

Niepełnosprawność głęboka to zdecydowanie najcięższa niepełnosprawność intelektualna. Stopnie niepełnosprawności nie występują z jednakową częstością. Im cięższy stopień niepełnosprawności intelektualnej, tym mniejszy odsetek stanowi on wśród osób niepełnosprawnych intelektualnie. Niepełnosprawność głęboka to zaledwie 1-2% wszystkich przypadków tej niepełnosprawności.

Jak można pomóc osobom niepełnosprawnym intelektualnie?

W dzisiejszych czasach mamy do dyspozycji coraz więcej metod terapeutycznych, które zwiększają możliwości rozwoju i przystosowania osób niepełnosprawnych intelektualnie. Warto mieć świadomość, że rozpoczynanie rehabilitacji powinno mieć miejsce jak najwcześniej, ponieważ gwarantuje to lepsze efekty terapii.

W celu rozwoju funkcji motorycznych stosuje się kinezyterapię, która jest domeną fizjoterapeutów. Kinezyterapia, czyli leczenie ruchem obejmuje różne, odpowiednio dobrane do pacjenta ćwiczenia, dzięki którym możliwe jest zwiększenie sprawności i zakresu wykonywanych ruchów.

Nie można zapominać o sferze psychicznej osoby niepełnosprawnej intelektualnie. Osobom tym dedykowane są specjalne programy psychoterapii oraz odpowiednio dobrane techniki relaksacyjne. Należy pamiętać, że osoby dotknięte problemem niepełnosprawności intelektualnej są bardziej, niż inni narażone na pojawienie się chorób psychicznych, które jeszcze bardziej pogarszają codzienne funkcjonowanie.

Niepełnosprawność intelektualna – książki na ten temat

W świecie współczesnej psychiatrii nie ma chyba bardziej złożonego problemu, niż niepełnosprawność intelektualna. Literatura, dzięki której możemy dowiedzieć się więcej na temat tego zjawiska jest bardzo szczegółowa i obszerna. Chcąc zgłębić ten temat szczegółowo, można zajrzeć do podręczników akademickich z zakresu psychiatrii. Nową, interesującą pozycją jest podręcznik do psychiatrii profesora Piotra Gałeckiego, gdzie znaleźć można cały rozdział poświęcony niepełnosprawności intelektualnej. Ciekawą pozycją dotyczącą tego problemu jest również książka pod tytułem Niepełnosprawność intelektualna autorstwa Jacka Błeszyńskiego.

Niepełnosprawność intelektualna (upośledzenie umysłowe) przez bardzo długi czas była ignorowana, dlatego warto zwiększać świadomość społeczeństwa i podkreślać, jak ważna jest akceptacja i pomoc osobom z tego rodzaju niepełnosprawnością.

Przez Katarzyna Banaszczyk - Katarzyna Banaszczyk Autorem tekstu jest Katarzyna Banaszczyk, absolwentka kierunku lekarskiego Collegium Medicum w Bydgoszczy, UMK w Toruniu. W kręgu jej medycznych zainteresowań znajduje się dermatologia oraz choroby wewnętrzne, w szczególności endokrynologia. Obecnie realizuje lekarski staż podyplomowy w szpitalu Uniwersyteckim Nr 2 im. Jana Biziela w Bydgoszczy.