Muzeum Powstań Śląskich

Świętochłowice to trzecie najgęściej zaludnione miasto w Polsce, a równocześnie najmniejsze pod względem powierzchni miasto powiatowe. Położone w samym sercu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego szybko rozwijało się i przyciągało do siebie ludzi z okolic, którzy chcieli się osiedlić w dobrze prosperującym, żywym miasteczku.

W samym sercu Świętochłowic znajdziemy Muzeum Powstań Śląskich, mieszczące się w zabytkowym budynku z 1907 roku. Gmach ten spłonął doszczętnie w noc sylwestrową 1999/2000 roku i czekał na odbudowę przez wiele lat. Umieszczenie w nim muzeum w 2012 roku przyniosło mu drugie życie i stał się on jednym z najchętniej odwiedzanych obiektów tego typu w regionie.

Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach zostało zaprojektowane w nowoczesny sposób i jest tzw. muzeum narracyjnym, czyli pozwala na bezpośredni kontakt z eksponatami, zawiera zbiory oryginalne oraz repliki, by w jak najlepszy sposób opowiedzieć historię Powstań Śląskich. Muzeum podzielono na parter, dwa piętra oraz antresolę. Zwiedzanie rozpoczyna się prezentacją filmową, której fragmenty następnie przedstawiane są w kolejnych salach. Sprawia to, że wędrówka po pomieszczeniach jest płynna i naturalna, mimo że w jednym momencie poruszamy się po pomieszczeniach sztabu, a w kolejnej sali znajdziemy się wśród szeregów powstańców. Każda sala jest inna i przedstawia istotne wydarzenie dla zawiłej historii tego regionu, lecz w prosty i ciekawy sposób. Całości dopełniają rekwizyty, które są albo oryginalnymi eksponatami, albo ich replikami, z którymi można wejść w interakcję. Przez wędrówkę po salach towarzyszy nam także postać narratora, który spaja historię w całość i sprawia, że opowieść jest przejrzysta i zrozumiała. Dzięki niemu, zwiedzający Muzeum Powstań Śląskich może przenieść się w do Lustrzanej Sali w Pałacu Wersalskim, gdzie zapadną kluczowe decyzje dotyczące Górnego Śląska, a zaraz potem znaleźć się w Reichstagu i obejrzeć słynne wystąpienie Wojciecha Korfantego. Narrator prowadzi nas po pomieszczeniach i przybliża szczegóły prezentowanych wydarzeń dotyczących historii Górnego Śląska, powstań i plebiscytów, oraz pokazuje tło historyczne, by łatwiej było nam je zrozumieć. Jego charakterystyczna postać zapada w pamięć, a wykorzystanie takiej metody opowiadania historii jest innowacyjne i pozwala na doświadczenie wszystkiego, co oferuje nam Muzeum Powstań Śląskich, w wyjątkowy sposób.

Co możemy zobaczyć w salach Muzeum Powstań Śląskich?

Zwiedzanie rozpoczyna się od parteru, gdzie pierwsze pomieszczenie wystrojem przypomina ulicę miasta z 1919 roku. Wewnątrz budynku znajdziemy kiosk z gazetami, zakład fotograficzny, a nawet tramwaj! Ścieżka zwiedzania jest wytyczona z góry i prowadzi na pierwsze piętro, do sal przedstawiających miejsca, w których ważyły się losy tego obszaru. Najpierw zwiedzający trafiają do mieszkania Powstańca Śląskiego ze Świętochłowic. Znajduje się w nim kuchnia, sypialnia oraz dzienny pokój z 1919 roku. Wykorzystanie oryginalnych, charakterystycznych przedmiotów nadaje temu miejscu autentyczności. Dzięki temu łatwiej jest przybliżyć historię tych wydarzeń zwiedzającym, którzy mogą poczuć się, jakby sami byli ich częścią. 

Ze śląskiego mieszkania przenosimy się do kolejnego pomieszczenia, stylizowanego na ulicę przed hotelem Lomnitz w Bytomiu. Budynek ten służył jako siedziba Polskiego Komitetu Plebiscytowego dla Górnego Śląska od 1920 roku, niestety nie dotrwał do naszych czasów (uległ spaleniu w 1945 roku – obecnie w jego dawnym miejscu jest jedynie tablica pamiątkowa). W Muzeum Powstań Śląskich możemy zobaczyć jego fasadę oraz wejście do pobliskiej drukarni, gdzie drukowano materiały propagandowe, które zalały cały region poddany pod referendum. Sam plebiscyt odbył się 20 marca 1921 roku w szkolnej klasie, zamienionej na salę do głosowania – to jest kolejne pomieszczenie, do którego trafiamy, zaraz po bytomskiej ulicy.

Następnie droga wiedzie na kolejne piętro, i tam można zobaczyć rekonstrukcję walk, które toczyły się podczas III Powstania Śląskiego. Wędrując przez kolejne sale natrafimy na makietę samochodu pancernego, gabloty, w których widnieją odznaczenia oraz trafimy do siedziby sztabu, gdzie podejmowano kluczowe decyzje i decydowano o rozmieszczeniu sił.

Ostatnie piętro to antresola, gdzie znajduje się multimedialny pomnik powstańców. To innowacyjna aplikacja, wyświetlająca nazwiska wszystkich osób, biorących udział w powstaniu. Muzeum Powstań Śląskich umożliwia także wysłanie wniosku o dopisanie danej osoby do spisu powstańców. Można to zrobić przez oficjalną stronę internetową muzeum. Wymagane jest udostepnienie dokumentów poświadczających udział w powstaniach, i na tej podstawie muzeum decyduje o dopisaniu do listy.

Co jeszcze Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach oferuje zwiedzającym?

Każdy, zainteresowany historią powstań ma dostęp do muzealnych zbiorów także w Internecie. Cała kolekcja została zdigitalizowana, więc możemy podziwiać przedmioty nawet w widoku 360°! Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach realizuje także różne projekty, których celem jest edukacja młodych ludzi i uzupełnianie wiedzy starszych na temat historii powstań, co do nich doprowadziło i ich skutków. Celem też jest wzmocnienie tożsamości regionalnej uczestników projektów i warsztatów oraz przybliżenie wyjątkowej tradycji i religii tego obszaru, tak specyficznej w skali całego kraju.

Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach dba o rozwój także całego miasta, a zwłaszcza skupia się na organizowaniu warsztatów i angażowaniu dzieci i młodzieży w swoje przedsięwzięcia. Jest autorem projektów i konkursów, zachęcających młodych ludzi do poszerzania swojej wiedzy i przedstawiania jej w oryginalny sposób. Zaprojektowano również tzw. Ścieżkę Edukacyjną, czyli połączone ze sobą tablety, prezentujące zawiłą historię powstań w prosty, przystępny sposób, za pomocą interaktywnych przycisków. Tym sposobem dzieci chętnie odkrywają perypetie, które doprowadziły do wybuchu powstań, zapamiętują nazwiska i mogą z łatwością przyswoić sobie całą wiedzę.

Muzeum Powstań Śląskich to także realizator wyjątkowego projektu – Filmowej Encyklopedii Powstań Śląskich. Jest to seria filmów, w których żyjący potomkowie powstańców opowiadają historie swoich przodków. Na podstawie tych osobistych opowieści powstały filmy krótkometrażowe, przedstawiające najważniejsze momenty nie tylko Powstań Śląskich, ale także wydarzeń, które nastąpiły później. Usłyszymy więc historie o wywózkach ludności podczas II Wojny Światowej, prześladowania i represje, z którymi powstańcy musieli się mierzyć podczas PRL i wiele innych, wzruszających, często tragicznych wydarzeń. Wszystkie odcinki możemy obejrzeć na oficjalnej stronie projektu (http://powstaniaslaskie.com.pl/) , wraz z zarysem tła historycznego i krótkimi opisami wszystkich historii.

Pod skrzydłami Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach powstała także aplikacja, która pokazuje najważniejsze miejsca podczas powstań i przedstawia ich historię w wyjątkowy sposób. Korzystając z nawigacji GPS w telefonie możemy przejść się śladami powstańców i odkryć miejsca na mapie, które mają szczególne znaczenie. Przy okazji można zdobywać punkty i oznaczenia, a także odpowiadać na pytania, co jest łatwą i przystępną metodą do nauki na temat tych wydarzeń. Muzeum Powstań Śląskich pragnie dzięki temu w nowoczesny sposób podejść do tego tematu i zachęcić także najmłodszych do odwiedzenia swoich pomieszczeń.

Śląski Almanach Powstańczy to kolejny projekt realizowany w ramach działalności muzeum. Jest to rocznik, którego pierwszy numer ukazał się w 2015 roku. Magazyn ten ma charakter naukowy, i wszystkie artykuły, które się w nim ukazują, podlegają recenzji badaczom z uniwersytetów z całej Polski. Muzeum Powstań Śląskich dba o utrzymanie publikacji na bardzo wysokim poziomie i o to, żeby stanowiły one sprawdzone źródło wiedzy, na którym mogą w przyszłości oprzeć się kolejni badacze.

Powstania Śląskie, czyli jaką historię chce opowiedzieć nam to miejsce?

Cały region Górnego Śląska to bogata w surowce naturalne, bogata kraina, którą zarówno Polska, jak i Niemcy chciały mieć w swoich granicach. Oprócz licznych kopalni i dużych zasobów, znajduje się też na przecięciu szlaków z północy na południe i ze wschodu na zachód, co otwiera możliwości transportowe i komunikacyjne. Teren ten jest wyjątkowy pod względem swej kultury, etnografii i charakterystycznej śląskiej gwary. 

Po I Wojnie Światowej kluczem stało się ustalenie nowych granic państw w nowym porządku świata. Ogólny chaos administracyjny, abdykacja cesarza i zmiany gospodarcze to nie był łatwy moment dla żadnego państwa. Wojciech Korfanty wystąpił w Reichstagu podczas posiedzenia o przyłączenie utraconych terenów do Polski, łącznie z obszarem Górnego Śląska. Było to dużym zaskoczeniem dla polityków i wywołało spore oburzenie wśród niemieckiej opinii publicznej, ale koła poszły już w ruch, a sytuacja w regionie zaczęła się zaogniać. Po obu granicach zaczęły stacjonować wojska Polski i Niemiec, by uspokoić ewentualne niepokoje. Dochodziło jednak do strajków, zwłaszcza w hutach i kopalniach. Niemieckie władze wprowadziły represje wobec Ślązaków, następowały zwolnienia z zakładów, prześladowania i dyskryminacja. Sytuacja stawała się coraz bardziej napięta i zaczęto planować I Powstanie Śląskie.

Powstanie wybuchło 17 sierpnia 1919 roku i trwało tydzień. Powstańcy nie dysponowali wyposażeniem, które mogło równać się z niemiecką bronią maszynową czy artylerią. Upadek powstania nie zniechęcił jednak miejscowej ludności do dalszego planowania, lecz nawet bardziej zmotywował do stawiania oporu niemieckim władzom i znienawidzonej, stronniczej policji. Podpisano porozumienie polsko-niemieckie, lecz nie naprawiło to zepsutych stosunków pomiędzy władzami, a tylko pokazało, jak bardzo niestabilny jest to rejon. Dotarto do wniosku, że konieczne będzie przeprowadzenie referendum.

Od stycznia 1920 roku na terenie Górnego Śląska zaczęły stacjonować oddziały sił alianckich, by pilnować przestrzegania reguł i dbać o porządek przed referendum. Niemcy również przygotowywali się do głosowania, a ich działania wspierała rzekomo neutralna policja, która w istocie była jawnie stronnicza i prześladowała Ślązaków. Aby przynieść kres jej działalności, zdecydowano się na kolejne powstanie, które wybuchło w nocy z 19 na 20 sierpnia 1920 roku. Powstańcy opanowali większość kluczowych obiektów, a sukces powstania przyczynił się do rozwiązania policji i zatrzymania niemieckiego aparatu kontroli na obszarze mającym być poddanym pod referendum.

Plebiscyt, od którego wyniku zależało przyłączenie ziem Górnego Śląska do Niemiec lub Polski, odbył się 20 marca 1921 roku. Ruszyła machina propagandowa i cały region został zalany ulotkami, magazynami i plakatami, zachęcającymi do głosowania na jedną ze stron. Kręcono filmy, starano się zdyskredytować drugi kraj, tworzono nawet karykatury. W głosowaniu wzięło udział prawie 2 miliony osób, z czego 40% opowiedziało się za przyłączeniem Śląska do Polski, a 60% do Niemiec.

Niezadowolenie z rezultatu plebiscytu sprawiło, że rozpoczęto planowanie III Powstania Śląskiego. Wybuchło ono w nocy z 2 na 3 maja i rozpoczęło się od wysadzenia 9 kluczowych mostów kolejowych, które zatrzymały transport wojsk niemieckich na teren Górnego Śląska. W walkach wzięło udział prawie 45 tysięcy ludzi po stronie powstańców. W ciągu tygodnia udało się im opanować cały teren, którego dotyczył plebiscyt. Kontratak wojsk niemieckich jednak nastąpił i ostatecznie konflikt zakończył się remisem militarnym. Wydarzenie to jednak zwróciło uwagę zagranicznych państw na to, jak niestabilny jest to obszar. Dzięki wielu obradom i wnioskom Ligi Narodów wyznaczono nową granicę polsko-niemiecką, która była o wiele bardziej korzystna niż ta, wynikająca z plebiscytu.

Przekazanie tej zawiłej historii to spore wyzwanie, którego podjęły się Świętochłowice. Muzeum Powstań Śląskich w przystępny sposób przedstawia te wydarzenia i historię tego regionu, z wykorzystaniem nowych technologii i ciekawych metod nauczania. Angażuje w swoje wydarzenia dzieci i dorosłych i sprawia, że nauka historii może być fascynująca. 

Parę słów o mieście Świętochłowice – Muzeum Powstań Śląskich, krótka historia, położenie na mapie Śląska

Świętochłowice to niewielkie, oryginalne miasto położone między Bytomiem, Rudą Śląską i Chorzowem, w samym centrum Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Eksperci przypuszczają, że nazwa miasta łączy się ze słowiańskim bogiem Świętowitem, lub ze świętym gajem, który podobno znajdował się na terenie obecnego miasta jeszcze przed XI wiekiem, i to tu miano składać ofiary pogańskim bogom. Niemiecka wersja nazwy jest równie skomplikowana: Schwientochlowitz, i ta wersja obecna jest w spisie miejscowości Śląska wydanym w 1830 roku. 

Mimo, że osada ta uzyskała prawa miejskie dopiero w 1940 roku, ludzie chętnie ściągali na te tereny z powodu rozwoju przemysłu, kopalń i zakładów, w których łatwo było znaleźć pracę (pierwsza kopalnia na terenie Świętochłowic powstała w 1825 roku). Cały obszar GOP, a w tym także i Świętochłowice, prężnie rozwijały się aż do czasu wybuchu II Wojny Światowej. Miasto to zostało wtedy natychmiast zajęte i oddane pod administrację niemiecką. Na terenie miasta funkcjonowało kilka obozów koncentracyjnych, które zostały zamknięte po przejęciu Świętochłowic przez Armię Czerwoną. Niestety, nowe władze zadecydowały o ponownym otworzeniu Obozu Zgoda, którego komendantem został Salomon Morel. Do obozu trafiali mieszkańcy miasta oraz ludność przysyłana z Centralnej Polski. Przetrzymywani w strasznych warunkach więźniowie byli poddawani torturom, cierpieli głód i walczyli z epidemiami. Obóz został zlikwidowany 16 listopada 1945 roku.

W 1951 roku Świętochłowice otrzymały ponownie status miasta powiatowego i oficjalnie mogły zorganizować swoje własne władze i administrację. Od tego momentu miasto swobodnie rozwijało się i mogło w końcu zaznaczyć swoją obecność na mapie Śląska.

Dla odwiedzających Świętochłowice, Muzeum Powstań Śląskich jest obowiązkową pozycją do zobaczenia. Budynek znajduje się w dawnej siedzibie zarządu dóbr ziemskich Donnesmarcków, przy ul. Polaka 1. Korzystając z transportu miejskiego na miejsce dostaniemy się linią 231, a także tramwajem nr 7, łączącym Świętochłowice z Katowicami. Miasto to jest doskonale skomunikowane z całą aglomeracją Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, więc nie będziemy mieć problemu ze znalezieniem połączenia nawet z sąsiedniego Bytomia, Rudy Śląskiej czy Chorzowa.  

Jednym z najważniejszych wydarzeń dla miasta było właśnie otwarcie Muzeum Powstań Śląskich. Świętochłowice z tej okazji gościły podczas pierwszego dnia otwarcia ponad 1300 osób, zaintrygowanych nowym podejściem muzeum do nauki i prezentacji historii.

To fascynujące, niewielkie miasto na pewno odciśnie swoje piętno w pamięci każdego zwiedzającego. Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach jest z całą pewnością miejscem wartym odwiedzenia, bo przybliży nam wydarzenia tak istotne dla tego regionu w prosty, przystępny i przyjemny sposób, wzbudzi naszą ciekawość i zapadnie w pamięć na bardzo długo.

Przez Anna Gągolska - Anna Gągolska Autorem tekstu jest Anna Gągolska, pochodząca spod Krakowa miłośniczka podróży, natury i oceanu. Zawsze ciekawa, co kryje się za następnym rogiem. Interesuje się kulturą i historią, a także chętnie odkrywa lokalne zabytki. W wolnych chwilach łapie za rower i ucieka od miejskiego zgiełku, by wędrować po górach i odetchnąć świeżym powietrzem.