Stara lodówka, zużyta bateria, zepsuty telefon… Czy wiesz, że te i inne niepotrzebne Ci już urządzenia elektryczne mogą stać się poważnym zagrożeniem dla zdrowia ludzi i stanu środowiska? Elektrośmieci to nie tylko problem rosnącej ilości odpadów, ale także źródło wielu toksycznych substancji. O jakie niebezpieczne związki chodzi i jak działają one na organizmy żywe? Jak postępować, by nie szkodzić sobie i całej planecie?
Elektrośmieci – problem, który narasta
Nasze życie jest coraz bardziej uzależnione od elektroniki – na każdym kroku korzystamy przecież z tak wielu sprzętów, które ułatwiają nam codzienne funkcjonowanie. Niestety, każde z tych urządzeń ma określoną żywotność i prędzej czy później trafia na śmietnik. Zatrważające dane na ten temat podaje ONZ, szacując, że ilość elektroodpadów rośnie 5 razy szybciej niż tempo, w jakim są poddawane recyklingowi (raport Globalny Monitoring Elektroodpadów z 2024 r.). Tylko w 2022 r. wyprodukowano 62 mln ton e-odpadów, a przewidywania wskazują, że w 2030 r. liczba ta wyniesie już 82 mln ton takich śmieci.
Największy problem tkwi w tym, że elektrośmieci to jedne z najbardziej niebezpiecznych odpadów. Zawierają one substancje szkodliwe dla otoczenia, które przy nieodpowiednim składowaniu mogą przedostawać się do ziemi, wód gruntowych i powietrza. Mimo rosnącej świadomości ekologicznej wiele osób nadal nie wie, jak prawidłowo pozbyć się zużytej elektroniki. Często sprzęt elektroniczny ląduje w zwykłych kontenerach na odpady zmieszane, co prowadzi do poważnych konsekwencji dla środowiska i zdrowia ludzi. W tym artykule przyjrzymy się dokładnie, jakie substancje kryją się w elektroodpadach, jakie mogą mieć skutki dla ludzi, zwierząt i całych ekosystemów oraz jak prawidłowo postępować z takimi odpadami.
Dlaczego elektroodpady nie mogą trafiać do zwykłego śmietnika?
Większość urządzeń elektronicznych zawiera metale ciężkie i toksyczne związki chemiczne, które w niekontrolowanych warunkach mogą przedostawać się do otoczenia. Gdy elektrośmieci trafiają na zwykłe wysypiska, ich obudowy ulegają degradacji, a szkodliwe substancje zaczynają się uwalniać. Następnie przenikają do wód gruntowych i gleby, skąd trafiają do łańcucha pokarmowego. Skażenie może obejmować duże obszary, wpływając na rośliny, zwierzęta i ludzi.
Główne zagrożenia dla środowiska
Nieprawidłowe składowanie elektrośmieci grozi po pierwsze skażeniem gleby i wód gruntowych. Substancje takie jak ołów, rtęć, kadm czy arsen mogą przedostać się do gleby i zanieczyścić źródła wody pitnej. Z kolei spalanie elektrośmieci, które często stosowane jest w nielegalnych skupach złomu, powoduje emisję dioksyn i innych toksycznych gazów. W ten sposób dochodzi do zanieczyszczenia powietrza, a dla ludzi oznacza to wzrost ryzyka wystąpienia chorób układu oddechowego. Ogólnie rzecz ujmując, toksyczne substancje z elektroodpadów mogą kumulować się w organizmach zwierząt i ludzi, prowadząc do poważnych schorzeń. Dodatkowo elektroodpady takie jak starsze lodówki i klimatyzatory zawierają freony (CFC i HCFC), które przyczyniają się do degradacji ozonu i tym samym zmian klimatycznych.
Skutki dla zdrowia ludzi
Przechodząc na poziom oddziaływania źle składowanych elektrośmieci na zdrowie ludzi, wymienić można kilka podstawowych konsekwencji. W grę wchodzą na pewno uszkodzenia układu nerwowego. Związki rtęci i ołowiu powodują poważne zaburzenia neurologiczne, obniżają koncentrację, a nawet trwale uszkadzają mózg. Nie lepiej wygląda sytuacja, jeśli chodzi o układ oddechowy. Wdychanie toksycznych oparów powstałych podczas rozkładu elektroniki lub spalania elektrośmieci może wywoływać astmę, przewlekłe zapalenie oskrzeli oraz inne ciężkie schorzenia płuc.
Jak łatwo można się domyślić, elektroodpady wiążą się także z zagrożeniem wystąpienia chorób nowotworowych. Substancje takie jak dioksyny, kadm i polichlorowane bifenyle (PCB) mają bowiem udowodnione działanie rakotwórcze. Pojawia się tu także ryzyko zaburzeń hormonalnych. Niektóre związki chemiczne pochodzące z elektrośmieci (np. ftalany, bromowane środki opóźniające palenie) mogą zaburzać gospodarkę hormonalną organizmu, prowadząc np. do problemów z płodnością czy chorób tarczycy.
Szkodliwe substancje w elektrośmieciach – lista
Poniżej przedstawiamy szczegółowy przegląd najbardziej szkodliwych substancji występujących w elektroodpadach, ich źródeł oraz wpływu na zdrowie i środowisko.
Metale ciężkie
Metale ciężkie to pierwiastki, które w nadmiarze są toksyczne dla organizmów żywych. Jeśli chodzi o elektroodpady, występują głównie w bateriach, przewodach, układach scalonych i ekranach.
Rtęć (Hg)
Gdzie występuje?
- Świetlówki, a także żarówki energooszczędne,
- Monitory CRT (posiadają je stare telewizory i komputery),
- Termometry elektroniczne,
- Czujniki i przełączniki elektroniczne.
Wpływ na zdrowie:
- Powoduje uszkodzenia układu nerwowego, prowadząc do zaburzeń pamięci i koordynacji.
- Jest silnie toksyczna dla nerek i wątroby.
- Może wywoływać zaburzenia hormonalne.
- Szczególnie groźna dla kobiet w ciąży, ponieważ przenika przez łożysko.
Wpływ na środowisko:
- Zanieczyszcza wody gruntowe.
- Kumuluje się w łańcuchu pokarmowym – stanowi zagrożenie dla zwierząt i ludzi.
Ołów (Pb)
Gdzie występuje?
- Monitory oraz telewizory CRT,
- Baterie oraz akumulatory kwasowo-ołowiowe,
- Kable i przewody lutowane,
- Elementy drukowanych płytek obwodów.
Wpływ na zdrowie:
- Uszkadza układ nerwowy i wpływa na obniżenie inteligencji.
- Powoduje nadciśnienie i choroby sercowo-naczyniowe.
- Może powodować problemy w funkcjonowaniu nerek.
- Silnie toksyczny dla dzieci – skutkuje zaburzeniami rozwoju.
Wpływ na środowisko:
- Zanieczyszcza glebę, a także wody gruntowe.
- Zatrucie ołowiem prowadzi do skażenia całych ekosystemów.
Kadm (Cd)
Gdzie występuje?
- Baterie niklowo-kadmowe (NiCd),
- Stare akumulatory,
- Półprzewodniki wchodzące w skład urządzeń elektronicznych.
Wpływ na zdrowie:
- Uszkadza nerki i prowadzi do ich niewydolności.
- Powoduje osłabienie kości (osteoporoza, zwiększone ryzyko złamań).
- Potencjalnie wywołuje nowotwory płuc.
Wpływ na środowisko:
- Kadm nie ulega biodegradacji – kumuluje się w glebie i wodzie.
- Zatrucia kadmem u zwierząt prowadzą do wyniszczenia ich organizmów.
Chrom sześciowartościowy (Cr6+)
Gdzie występuje?
- Powłoki antykorozyjne w urządzeniach elektronicznych,
- Niektóre obudowy sprzętu AGD.
Wpływ na zdrowie:
- Silnie rakotwórczy.
- Powoduje uszkodzenia wątroby i nerek.
- Może wywoływać alergie skórne i choroby płuc.
Wpływ na środowisko:
- Wnika do gleby i zanieczyszcza wodę pitną.
- Powoduje mutacje u organizmów żywych.
Substancje organiczne i chemiczne
Wielu substancji używa się do poprawy właściwości tworzyw sztucznych, zwiększenia odporności urządzeń na ogień lub stabilizacji obwodów elektronicznych. Niestety, wiele z nich jest jednocześnie toksycznych dla ludzi i środowiska.
Polichlorowane bifenyle (PCB)
Gdzie występują?
- Stare kondensatory i transformatory,
- Izolacje kabli.
Wpływ na zdrowie:
- Zaburzają gospodarkę hormonalną.
- Powodują nowotwory wątroby.
- Kumulują się w tkance tłuszczowej organizmów żywych.
Wpływ na środowisko:
- Nie ulegają degradacji – mogą zanieczyszczać środowisko przez dekady.
- Kumulują się w organizmach ryb i ssaków.
Bromowane środki opóźniające palenie (BFR)
Gdzie występują?
- Obudowy komputerów czy telewizorów,
- Tworzywa sztuczne w urządzeniach AGD.
Wpływ na zdrowie:
- Powodują zaburzenia hormonalne.
- Mogą powodować zaburzenia neurologiczne.
Wpływ na środowisko:
- Powoli rozkładają się w glebie i wodzie, kumulując się w organizmach zwierząt.
Ftalany
Gdzie występują?
- Izolacje kabli,
- Tworzywa sztuczne znajdujące się w urządzeniach elektronicznych.
Wpływ na zdrowie:
- Zaburzają gospodarkę hormonalną.
- Wywołują niepłodność u mężczyzn.
Wpływ na środowisko:
- Wysoka trwałość – nie ulegają biodegradacji.
Gazy i inne substancje niebezpieczne
Freony (CFC, HCFC)
Gdzie występują?
- Lodówki oraz klimatyzatory starego typu.
Wpływ na środowisko:
- Niszczą warstwę ozonową Ziemi.
Azbest
Gdzie występuje?
- Niektóre starsze urządzenia elektryczne.
Wpływ na zdrowie:
- Powoduje raka płuc.
Elektrośmieci – zagrożenia na przykładach
Wiemy już, jakie negatywne skutki dla zdrowia ludzi i stanu całego środowiska mają nieodpowiednio składowane elektroodpady i ich konkretne składniki. Jednak zazwyczaj w skład jednego elektrośmiecia wchodzi wiele takich szkodliwych substancji. Prześledźmy więc na przykładach, jak wiele zagrożeń niesie nieprawidłowe postępowanie z popularnymi elektroodpadami. Oto wybrane urządzenia:
- telewizory i monitory CRT (kineskopowe)
W starych telewizorach i komputerach, które wyposażone są w monitory CRT, znajduje się kilka rodzajów toksycznych metali ciężkich. W szkle kineskopowym zawarty jest ołów, dlatego jeśli taki monitor zostanie rozbity, ołów może przedostać się do gleby i wód gruntowych. Ponadto do tworzenia elementów służących podświetleniu ekranów wykorzystywana jest rtęć, a w elementach lutowanych – kadm. Taka mieszanka łącznie jest rakotwórcza, toksyczna dla układu nerwowego, mózgu, nerek i wątroby. Oczywiście jeśli taki stary sprzęt poddany zostanie spaleniu, skutkować to będzie emisją toksycznych dymów do atmosfery.
- telefony komórkowe i laptopy
Wiele substancji szkodliwych dla środowiska znajduje się także w telefonach komórkowych oraz laptopach. W płytkach drukowanych znajdziemy toksyczne dla układu nerwowego ołów i kadm, a w bateriach tych urządzeń – nikiel i lit, czyli metale powodujące podrażnienia skóry (a także zagrożenie pożarowe). Plastikowe obudowy laptopów i telefonów komórkowych zawierają również bromowane środki opóźniające palenie (BFR), które mogą powodować zaburzenia hormonalne czy neurologiczne. Niestety niepotrzebne telefony nagminnie trafiają na nielegalne składowiska w krajach rozwijających się, a wtedy toksyny przedostają się do gleby i wody. Ponownie zagrożeniem jest też spalanie komponentów elektronicznych, gdyż powoduje to emisję dioksyn i metali ciężkich.
- baterie i akumulatory
W zależności od rodzaju baterii czy akumulatora zawarty w nich może być ołów (w akumulatorach kwasowo-ołowiowych), kadm (w bateriach niklowo-kadmowych), lit (w bateriach litowo-jonowych) lub rtęć (w starych bateriach guzikowych). Baterie wyrzucone do zwykłego śmietnika z czasem ulegają rozszczelnieniu i zaczynają uwalniać metale ciężkie do gleby. Dodatkowo niewłaściwe przechowywanie baterii litowo-jonowych grozi samozapłonem.
- świetlówki oraz lampy energooszczędne
Z kolei w świetlówkach i lampach energooszczędnych substancją szkodliwą jest rtęć. Jest ona, przypomnijmy, bardzo mocno toksyczna dla układu nerwowego, nerek i wątroby, a zanieczyszczeniu nią zagrożone jest środowisko wodne. Jeśli świetlówka zostanie rozbita, rtęć może się uwolnić pod postacią pary, która jest niebezpieczna do wdychania. W przypadku, gdy taki elektrośmieć nie zostanie poprawnie zutylizowany, tylko trafi na zwykłe wysypisko, rtęć z dużym prawdopodobieństwem przeniknie do gleby i wody.
- lodówki i klimatyzatory
W lodówkach i urządzeniach służących do obniżania temperatury powietrza zawarte są z kolei freony (CFC, HCFC). Gazy te przyczyniają się do niszczenia warstwy ozonowej i intensyfikują efekt cieplarniany. Jeśli układ chłodniczy lodówki czy klimatyzatora zostanie uszkodzony, freony zostają uwolnione do atmosfery ziemskiej. Trzeba podkreślić, że zwłaszcza starsze modele takich urządzeń zawierają bardzo szkodliwe substancje dla klimatu.
Jak prawidłowo pozbywać się elektroodpadów?
Skoro wiemy już, jak bardzo szkodliwe są elektrośmieci, zastanówmy się, w jaki sposób należy się ich pozbywać. Dzięki odpowiedniemu postępowaniu z niepotrzebnym już sprzętem elektronicznym, unikniemy negatywnych skutków dla środowiska oraz zdrowia ludzi i innych istot żywych. Jak się okazuje, w Polsce istnieje kilka sposobów na legalne i bezpieczne pozbycie się elektroodpadów:
- Punkty zbiórki elektrośmieci
W wielu miastach znajdują się specjalne PSZOK-i (czyli Punkty Selektywnej Zbiórki Odpadów Komunalnych), gdzie można bezpłatnie oddać elektroodpady. Warto wiedzieć, że punkty te przyjmują nie tylko elektrośmieci, ale także inne problematyczne odpady, takie jak farby, lakiery, opony, leki, ubrania, odpady wielkogabarytowe itp. Adresy najbliższych PSZOK-ów można znaleźć np. na stronach internetowych gmin lub w aplikacjach ekologicznych.
- Sklepy z elektroniką
Zgodnie z polskim prawem sklepy oferujące sprzęt elektroniczny mają obowiązek przyjmowania zużytych urządzeń w systemie 1:1. Oznacza to, że np. kupując nowy telewizor, możemy przy okazji oddać do sklepu swój stary odbiornik telewizyjny. Co więcej, zdarza się, że niektóre sieci handlowe prowadzą programy zbiórki elektroodpadów bez konieczności dokonywania jakiegokolwiek zakupu.
- Mobilne zbiórki elektroodpadów
W niektórych miastach organizowane są też okresowe zbiórki elektrośmieci. W ramach tego rodzaju akcji specjalne samochody zbierają odpady w określonych dniach i miejscach.
- Pojemniki na zużyte baterie i drobną elektronikę
W supermarketach, urzędach i szkołach można znaleźć dedykowane pojemniki na baterie i mały sprzęt elektroniczny. Można tam wyrzucać zużyte baterie i niewielkie urządzenia bez ponoszenia żadnych kosztów.
- Organizacje zajmujące się recyklingiem
W Polsce działają także organizacje i firmy zajmujące się profesjonalnym recyklingiem elektroniki, które odzyskują ze starych urządzeń cenne metale (np. złoto, srebro, miedź). Takie przedsiębiorstwa oferują zazwyczaj bezpłatny odbiór dużych sprzętów, takich jak np. pralki, lodówki czy kuchenki elektryczne, ale przy okazji można pozbyć się też elektrośmieci o mniejszych wymiarach, m.in. sprzętu AGD, RTV, świetlówek, baterii itd.
Część sprzętu można również oddać w ramach programów odnawiania elektroniki, dzięki czemu naprawione urządzenia przekazywane zostają osobom potrzebującym. Żeby zachęcić do udziału w takich akcjach, organizatorzy często przyznają punkty, które można wymienić na nagrody rzeczowe, bony itp.
Na czym polega recykling elektrośmieci?
A co dzieje się z elektroodpadami po oddaniu do recyklingu? Otóż najpierw są one sortowane, a dopiero później demontowane. Na tym etapie usuwane są niebezpieczne substancje (np. rtęć, kadm, freony), a następnie części elektroniczne są oddzielane od plastiku i metalu. W kolejnej fazie, czyli podczas właściwego recyklingu materiałów, odzyskiwane są cenne surowce, takie jak miedź, aluminium, złoto i srebro. Materiały te mogą być ponownie wykorzystane w nowych produktach. Na koniec następuje utylizacja toksycznych substancji – niebezpieczne chemikalia są neutralizowane w kontrolowanych warunkach. Cały ten proces wpływa na ograniczenie ilości odpadów trafiających na wysypiska i oczywiście zmniejsza negatywny wpływ elektroniki na środowisko.
Nie wszystkie elektrośmieci trzeba wyrzucić
Nie wszystkie elektroodpady są całkowicie bezużyteczne i skazane na utylizację. Zamiast wyrzucać działające lub tylko nieznacznie uszkodzone urządzenia, warto rozważyć inne opcje:
- Sprzedaż/oddanie innej osobie
Jeśli przykładowo Twój smartfon, komputer czy telewizor nadal działa, możesz go sprzedać na jednej z internetowych platform ogłoszeniowych czy na lokalnej grupie mieszkańców danego obszaru np. na Facebooku. Możesz również przekazać sprzęt znajomym, rodzinie lub osobom potrzebującym z Twojej okolicy.
- Darowizna dla organizacji charytatywnych
Istnieje wiele fundacji, które przyjmują używany sprzęt elektroniczny. Po jego naprawie czy odnowieniu przekazywany jest on do szkół, domów dziecka czy w ręce osób będących w trudnej sytuacji.
- Naprawa i dalsze używanie sprzętu
Często okazuje się, że problemem jest tak naprawdę drobna usterka. Dlatego zamiast od razu wyrzucać sprzęt, warto sprawdzić, czy nie da się go naprawić. W dużych miastach funkcjonują nie tylko komercyjne punkty naprawy sprzętu elektronicznego, ale też organizowane są inicjatywy typu „repair cafe”. Podczas takich spotkań eksperci-wolontariusze pomagają bezpłatnie naprawiać zepsute przedmioty, promując ideę „zero waste”. Dzięki temu, że zamiast kupować nowe rzeczy, naprawiamy stare, ilość odpadów jest ograniczana, co służy ochronie środowiska.
Elektrośmieci – tego absolutnie nie wolno robić!
W artykule przedstawiliśmy szereg szkodliwych konsekwencji, jakie wynikają z nieodpowiedniego postępowania z elektroodpadami. Wytłumaczyliśmy także, co można zrobić z niepotrzebnym już sprzętem elektronicznym. Zmierzając do końca, warto jeszcze jasno wyłożyć, co jest zakazane i szkodliwe – dla nas samych, jak i całej planety.
Po pierwsze oczywistym jest, że nie wolno wyrzucać elektrośmieci do zwykłego kosza na śmieci. Takie działanie powoduje, że toksyczne substancje zawarte w odpadzie przenikną do środowiska i będą stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzi oraz zwierząt. To samo dotyczy pomysłu wyrzucenia ich do lasu lub zostawienia na dzikim wysypisku.
Elektroodpady nie mogą też być palone. W procesie spalania uwalniane do atmosfery zostają toksyczne dla układu oddechowego dioksyny, furany i metale ciężkie. Co więcej, elektroodpady nie powinny także być rozbierane samodzielnie, o ile nie posiadamy odpowiedniej wiedzy. Demontaż urządzeń elektronicznych bez odpowiedniego zabezpieczenia może skutkować uwolnieniem szkodliwych substancji, np. oparów rtęci, freonów czy pyłu z luminoforów kineskopowych, a to może mieć bardzo groźne skutki bezpośrednio dla naszego zdrowia.
Prawidłowa utylizacja elektrośmieci to wyłącznie korzyści
Podsumowując, z jednej strony mamy obowiązek w prawidłowy sposób pozbywać się niepotrzebnej już elektroniki. Za niezgodne z obowiązującymi przepisami postępowanie z elektrośmieciami grozi kara grzywny do 5 tys. zł. Jednak obok tego, nam samym powinno zależeć na tym, by elektroodpady składowane i utylizowane były w poprawny sposób. Dzięki temu działamy na rzecz swojego bezpieczeństwa zdrowotnego i ochrony środowiska. Dzięki recyklingowi elektrośmieci możliwy jest też odzysk cennych metali i tworzyw, co pozwala zmniejszyć eksploatację zasobów naturalnych. Jednocześnie obniża to koszty produkcji elektroniki i może przekładać się na ceny elektroniki.
Trzeba też przyznać, że pozbywanie się elektrośmieci w odpowiedni sposób nie jest wcale takie trudne. Wystarczy znaleźć najbliższy PSZOK albo skorzystać z programu recyklingu. Każde urządzenie elektroniczne, zamiast trafić na wysypisko, może zostać poddane recyklingowi, a odzyskane materiały mogą być ponownie wykorzystane.